Dynamika współpracy w formacie V4 + Ukraina straciła tempo w ciągu ostatnich dwóch lat. Teraz Kijów ma nadzieję, że niedawno rozpoczęta słowacka prezydencja w Grupie Wyszehradzkiej przywróci tę współpracę na odpowiednie tory – pisze Hennadiy Maksak, przewodniczący Rady ds. Polityki Zagranicznej ukraińskiego ośrodka analitycznego Ukrainian Prism.
V4 i Ukraina rozpoczęły aktywną współpracę w połowie pierwszej dekady XXI w. Była to logiczna konsekwencja członkostwa wszystkich czterech państw Wyszehradu w NATO i UE. Na mocy Deklaracji z Kromeriz podpisanej w 2004 r.,V4 zobowiązała się pomagać krajom trzecim w przygotowaniu się do członkostwa w Unii Europejskiej i NATO. Dzięki ambicjom i determinacjiWyszehradu UE rozwinęła wschodni (europejska polityka sąsiedztwa) i południowo-wschodni (proces rozszerzenia) filar swojej polityki.
W tym kontekście zaczął pojawiać się format V4 + Ukraina, który pomógł w przenoszeniu doświadczeń Grupy Wyszehradzkiej do krajów Europy Wschodniej. Początkowo poziom współpracy nie był intensywny, zaś kierunki i formy współpracy ograniczały się do dyskusji bez namacalnych rezultatów. Obszary interakcji obejmowały głównie energię, bezpieczeństwo i obronę.
Przełom w czasie kryzysu
Realna współpraca została zapoczątkowana w 2014 r., kiedy Ukraina padła ofiarą rosyjskiej agresji. Na razie można z całą pewnością powiedzieć, że szczyt zorientowanej na wyniki współpracy z V4 został osiągnięty w latach 2015-2016, zarówno na poziomie politycznym, jak i przy konkretnym wdrażaniu projektów. Państwa wyszehradzkie były jednymi z pierwszych, które wydały wspólne oświadczenia popierające integralność terytorialną i suwerenność Ukrainy.
W najbardziej dramatycznym momencie, gdy Kijów stanął przed koniecznością walki z rosyjskimi okupantami na wschodzie i realizował program reform, cztery państwa Grupy zainicjowały wspólną inicjatywę dzielącą i koordynującą ich pomoc w procesie transformacji Ukrainy. Regularne spotkania w formacie V4 + Ukraina na szczeblu ministerialnym, a także wspólne konferencje tematyczne i warsztaty (V4 Roadshow), pokazały Ukraińcom przykładowe rozwiązania w zakresie efektywności energetycznej, decentralizacji, edukacji oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw.
Ponieważ bezpieczeństwo energetyczne jest jednym z najważniejszych priorytetów V4, przy bezpośrednim poparciu Grupy Ukraina zdołała zabezpieczyć alternatywne dostawy gazu ziemnego, zmniejszając tym samym zależność energetyczną od Rosji.
Stanowisko Grupy w sprawie europejskiej integracji Ukrainy do niedawna zawsze było pomocne i konstruktywne. Dotyczy to w szczególności podpisania i ratyfikacji układu o stowarzyszeniu, a także udzielenia ułatwień wizowych.
V5?
Ukraina została zaproszona do udziału w Grupie Bojowej UE V4, a ukraińskie oddziały były w gotowości już w pierwszej połowie 2016 r. Istnieje wyraźna perspektywa kontynuowania współpracy w tej dziedzinie w 2019 r.
Ukraina jest jednym z największych zagranicznych grantobiorców Funduszu Wyszehradzkiego poza regionem V4. W najtrudniejszym roku 2014 roczny poziom wsparcia dla Ukrainy sięgnął 1,3 miliona euro.
Wzrost współpracy z Grupą Wyszehradzką skłonił oficjalne Kijów do deklaracji chęci przyłączenia się do V4, rozszerzając ją do formatu V5, jak stwierdzono podczas spotkania Prezydenta Ukrainy Petra Poroszenki i ministrów spraw zagranicznych Grupy Wyszehradzkiej w grudniu 2014 r.W swoim oświadczeniu prezydent Poroszenko podkreślił uznanie reform podjętych w państwach V4 i zaangażowanie w realizację programu reform na Ukrainie.Nic dziwnego, że V4 jest kilkakrotnie wspomniana w przyjętej w 2015 r. ukraińskiej strategii bezpieczeństwa narodowego. Osiągnięcie poziomu standardów ekonomiczno-społecznych w Europie Środkowo-Wschodniej zostało wyznaczone jako punkt odniesienia dla osiągnięcia odpowiedniego bezpieczeństwa gospodarczego na Ukrainie.
Co poszło nie tak?
Dynamika współpracy w formacie V4 + Ukraina znacznie straciła jednak na znaczeniu w latach 2016-2017. Z jednej strony można to wytłumaczyć przesunięciem uwagi V4 na kwestie wewnętrzne, takie jak poszukiwanie wspólnej odpowiedzi na kryzys migracyjny UE lub podziały wewnątrz Grupy w stosunku do asertywnej polityki zagranicznej Rosji. Z drugiej strony wyjaśnienie może polegać na niepełnym zrozumieniu przez Kijów, w jaki sposób działa V4 i jakie są mechanizmy współpracy oraz potencjał partnerów. Pojawiają się też opinie, że Kijów koncentruje się na stosunkach z silnymi graczami międzynarodowymi, takimi jak USA, Kanada, Niemcy, Wielka Brytania i Francja, które mają więcej środków na wsparcie Ukrainy i większy wpływ na sprawy globalne.
Wszystkie te przyczyny mogą w pewnym stopniu usprawiedliwiać obecny stan relacji i nastroje w pięciustolicach. Nie można jednocześnie wykluczyć dwustronnego toru w układzie wielostronnym. Tempo współpracy w dużej mierze zależy od kraju przewodniczącego, mimo że wszystkie decyzje podejmowane są w Grupie Wyszehradzkiej w drodze konsensusu. Państwo członkowskie będące na czele grupy przez okres jednego roku odpowiedzialne jestza opracowanie porządku dziennego prezydencji. Z przykrych doświadczeń wynika, że jeśli członek V4 nie zgadza się z Ukrainą w sprawie niektórych konkretnych problemów, może zredukować do minimum poziom interakcji w formacie V4 +Ukraina.
Przykładowo miało to miejsce podczas ostatniej węgierskiej prezydencji, która zakończyła się w czerwcu 2018 r. Przewodnictwo zbiegło się z parlamentarną kampanią wyborczą na Węgrzech i ostrym węgiersko-ukraińskim sporem o warunki językowe przedstawione w nowej ukraińskiej ustawie o edukacji.
Ukraińscy dyplomaci przyznają, że Budapeszt zignorował wtedy liczne ukraińskie propozycje dotyczące obecności elementów ukraińskich w agendzie prezydencji, ograniczając je do ogólnych dyskusji na szerszym forum V4 + PW. Takie podejście jest bardzo nieproduktywne i rozczarowujące, ponieważ Węgry były jednym z pionierów we wprowadzaniu formatu współpracy V4 + Ukraina.
Niewielki optymizm dla słowackiej prezydencji w Grupie Wyszehradzkiej
Właśnie dlatego Ukraina widzi niedawno rozpoczętą słowacką prezydencję w Grupie Wyszehradzkiej bardziej obiecująco dla dalszej współpracy niż poprzednią. Po pierwsze, jak pokazują badania ekspertów, Bratysława jest bardziej optymistyczna w postrzeganiu V4 jako wpływowego gracza w UE. Po drugie, Republika Słowacka zaproponowała wcześniej bardziej zaawansowane formy współpracy politycznej i sektorowej w formacie V4 + Ukraina. Po trzecie, w stosunkach z Ukrainą Słowacy koncentrują się na kwestiach reformy sektora bezpieczeństwa, obrony, bezpieczeństwa energetycznego i efektywności energetycznej, które również cieszą się dużym zainteresowaniem Ukrainy.
Od lipca 2014 r. do czerwca 2015 r. w ramach poprzedniej słowackiej prezydencji Bratysława zdołała wzmocnić format V4 + Ukraina i skoncentrować się na bezpieczeństwie. Dialog polityczny utrzymywał się na wysokim poziomie, a priorytety prezydencji odzwierciedlały kluczowe potrzeby Ukrainy (bezpieczeństwo energetyczne, wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa V4, współpraca w dziedzinie obronności, transport itp.).Podczas szczytu V4 + Niemcy + Ukraina, który odbył się w Bratysławie, strony uzgodniły ustanowienie regularnego spotkania ministrów spraw zagranicznych i obrony państw wyszehradzkich i Ukrainy.
Nie trzeba powtarzać, że dzięki wysiłkom Republiki Słowackiej i Węgier w latach 2014-2015 Ukraina mogła przeciwstawić się rosyjskiej presji w dziedzinie energii. W rezultacie, w listopadzie 2017 r. Kijów był w stanie odrzucić zakup gazu ziemnego z Rosji.Co ważniejsze, na poziomie eksperckim słowackie think tanki rozpoczęły już wstępne konsultacje z ukraińskimi partnerami w sprawie priorytetów i porządku obrad prezydencji. To duża różnica w porównaniu z węgierskimi odpowiednikami.
Szybkie spojrzenie na nowy program prezydencji słowackiej daje bardzo pozytywne wrażenie i zdecydowanie więcej miejsca dla V4 + Ukraina.Dobra wiadomość jest taka, że Bratysława planuje ożywić format V4 Roadshow, inicjatywę zorganizowania czterech okrągłych stołów sektorowych poświęconych konkretnemu rozwojowi reform na Ukrainie. Chociaż nie wszystko było idealne z V4 Roadshow w latach 2014-2015, kiedy inicjatywa ta została uruchomiona, stanowi ona bardzo dobrą okazję do intensyfikacji dialogu.
Partnerstwo Wschodnie i V4: szersze fora współpracy i większa efektywność
Należy też wspomnieć o kluczowej roli krajów V4 w promowaniu i rozwoju polityki Partnerstwa Wschodniego. Podczas gdy Polska była jednym z państw założycielskich PW, pierwszy szczyt inauguracyjny odbył się w Republice Czeskiej w 2009 r. Grupa Wyszehradzka aktywnie wspierała kraje partnerskie i opracowała specjalny format V4 + PW. Okazał się on skuteczny pod względem manifestacji politycznej, zwłaszcza w okresie przygotowań do szczytów PW.
Biorąc pod uwagę, że polityka rozszerzenia i polityka sąsiedztwa należą do priorytetów Grupy Wyszehradzkiej, każda prezydencja odbywa spotkanie w formacie V4 + PW. Ostatnia miała miejsce w Budapeszcie w sierpniu 2017 r.
Wyniki szczytu PW w Brukseli w listopadzie 2017 r. pokazują jak dużo uwagi czterem priorytetom Partnerstwa Wschodniego poświęcają unijne instytucje. Każda nowa prezydencja może wybrać jeden z czterech priorytetów podczas przygotowywania spotkania w tym wielostronnym formacie V4 + PW. W ten sposób można zwiększyć jego skuteczność na poziomie różnych ministerstw, nie tylko MSZ i MON. Ponadto współpraca zwiększyłaby koncentrację na pozytywnym transferze doświadczeń z V4 do wszystkich krajów partnerskich.
Oprócz ogólnego formatu, który obejmuje wszystkich sześciu partnerów z Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, można uznać za bardziej korzystne ustanowienie nowych formatów V4 + AA3 (Gruzja, Mołdawia i Ukraina, które zawarły umowę stowarzyszeniową z UE) lub V4 + 2 (Gruzja i Ukraina), w zależności od konkretnego obszaru współpracy. Takie nowe inicjatywy są w pełni zgodne z duchem deklaracji szczytu PW i niedawnej deklaracji szczytu UE-Ukraina.
Więcej uwagi ze strony Kijowa
Aby uniknąć politycznego zmęczenia w ramach formatu V4 + Ukraina, Kijów powinien przyjąć podejście proaktywne, co oznacza zaproponowanie więcej nowych inicjatyw i ram współpracy, które mogą być interesujące dla Czech, Polski, Słowacjii Węgier.
W kontekście poszukiwania lepszych rozwiązań w stosunkach dwustronnych w krótkim okresie, ukraińska dyplomacja musi skupić się na politycznym i praktycznym postępie V4 w ciągu 5-10 lat. Istnienie tej ledwo zinstytucjonalizowanej, ale skutecznej inicjatywy już od ponad 25 lat jest wyraźnym sygnałem dla Kijowa, aby potraktować sprawę poważnie i myśleć długoterminowo.